Yapay zeka (YZ) teknolojilerinin gelişimi, toplumun her alanını dönüştürürken, bu dönüşümle birlikte hukuki düzenlemelerin de yeniden şekillenmesi kaçınılmaz hale gelmiştir. Yapay zeka artık yalnızca teknik bir konu değil, aynı zamanda ciddi etik, sosyal ve hukuki sorunları da beraberinde getirmektedir. Bu makalede “Yapay Zeka Hukuku ve Yasal Düzenlemeler” başlığı altında; YZ’nin hukuki niteliği, sorumluluk rejimi, kişisel veri koruması, algoritmik karar alma süreçleri ve uluslararası düzenlemeleri detaylı biçimde ele alıyoruz.
Yapay Zeka Hukuku Nedir?
Yapay zeka hukuku, insan müdahalesi olmadan karar verebilen veya veri işleyebilen sistemlerin kullanımını düzenleyen, disiplinler arası yeni bir hukuk alanıdır. Bu alan:
- Kişisel verilerin korunması
- Fikri mülkiyet hakları
- Sözleşme sorumlulukları
- Etik ilkeler
- Suç, zarar ve sorumluluk rejimi
gibi birçok farklı hukuki boyutu kapsar.
Yapay Zeka Sistemlerinin Hukuki Statüsü
Günümüzde YZ sistemleri, hukuki özne değil, araç olarak kabul edilir. Ancak;
- Karmaşık karar alma yetenekleri
- Öğrenme kapasitesi (machine learning)
- Otonom işlem yapabilmesi
özellikleri, YZ’nin “tüzel kişilik” kazanıp kazanamayacağı yönünde ciddi bir tartışmayı beraberinde getirmiştir.
Yapay Zekâda Sorumluluk Rejimi
YZ sistemleriyle gerçekleştirilen faaliyetler sonucunda ortaya çıkan zararların kime ait olacağı halen net çizgilerle belirlenmemiştir. Şu modeller öne çıkmaktadır:
1. Üretici Sorumluluğu
YZ sisteminin yazılımcısı veya geliştiricisi, hatalı algoritmalardan sorumlu tutulabilir.
2. Kullanıcı (İşleten) Sorumluluğu
YZ sistemini kullanan kişi veya kurum, gözetim ve denetim yükümlülüğü nedeniyle sorumludur.
3. Ortak Kusur Modeli
Geliştirici ve kullanıcı birlikte sorumlu tutulabilir.
4. Yeni Hukuki Kişilik Önerisi
AB’de gündeme gelen bir öneri: “elektronik kişi” kavramı ile YZ sistemine sınırlı sorumluluk verilmesi.
Yapay Zeka ve Kişisel Verilerin Korunması
YZ sistemleri çoğunlukla büyük veri (big data) ile beslenir. Bu veriler içinde kişisel veriler yer alıyorsa, veri sahiplerinin hakları da devreye girer.
Türkiye’de KVKK (Kişisel Verileri Koruma Kanunu)
- Veri işleme için açık rıza gerekir
- Otomatik karar alma süreçleri açıklanmalıdır
- Veri sorumlusu, güvenlik tedbirlerini almakla yükümlüdür
Avrupa’da GDPR (Genel Veri Koruma Tüzüğü)
- Profil çıkarmaya karşı korunma hakkı
- “Açıklanabilir Yapay Zeka” ilkesi
- Unutulma hakkı
Algoritmik Karar Verme ve Hukuki Denetim
YZ sistemlerinin karar süreçlerinde şeffaflık büyük sorun oluşturmaktadır. Özellikle:
- Kredi skorlama
- İşe alım
- Ceza yargılamasında risk değerlendirmesi
- Sigorta ve sağlık kararları
gibi alanlarda kullanılan algoritmaların “kara kutu” niteliği, adil yargılanma ve ayrımcılık yasağı ilkeleriyle çatışabilir.
Bu sebeple, “açıklanabilir yapay zeka (explainable AI)” ve etik denetim kurulları önerilmektedir.
Fikri Mülkiyet ve Yapay Zeka
YZ sistemleri tarafından üretilen içeriklerde fikri mülkiyet haklarının kime ait olduğu tartışmalıdır:
- Yazılımı yazan kişiye mi?
- Sistemi eğiten kuruma mı?
- Yoksa hiç kimseye mi?
Yargı kararları henüz kesinlik kazanmamıştır, ancak AB Komisyonu ve WIPO gibi kurumlar bu konuda çalışmalar yürütmektedir.
AB Yapay Zeka Yasası (AI Act) – 2024 Gelişmeleri
Avrupa Birliği, yapay zekâ teknolojileri için dünyanın ilk kapsamlı düzenleyici yasasını (AI Act) 2024 itibarıyla kabul etmiştir. Temel özellikler:
| Risk Seviyesi | Düzenleme |
|---|---|
| Yasaklı sistemler | Sosyal puanlama, bilinçaltı manipülasyon yasaktır |
| Yüksek riskli sistemler | Sağlık, ulaşım, eğitim gibi alanlarda sıkı denetim |
| Sınırlı risk | Şeffaflık yükümlülüğü |
| Düşük risk | Etik rehber yeterlidir |
AI Act, yalnızca Avrupa’da değil, tüm dünyada örnek oluşturabilecek bir model sunmaktadır.
Yapay Zekâ ve Ceza Hukuku
YZ ile işlenen suçlar veya YZ’nin suçta kullanılması hâlinde:
- Fail kim olacak?
- Kast ve taksir nasıl belirlenecek?
- Ceza ehliyeti olmayan YZ nasıl yargılanacak?
Bu sorular halen tartışmalıdır. Ancak ceza hukuku kapsamında aracı kullanan kişi ya da programlayan kişi sorumlu tutulmaktadır.
Etik ve Hukuki Çerçeve Birlikte Geliştirilmeli
Yapay zekânın sadece teknik olarak değil, etik ve hukuki olarak da denetlenmesi gerekmektedir. Bu nedenle;
- Ayrımcılık yasağı
- İnsan onuruna saygı
- Gözetim ve müdahale sınırları
- Demokratik denetim mekanizmaları
gibi ilkeler gözetilmelidir.
Türkiye’de Yapay Zeka Hukuku Alanında Gelişmeler
- Dijital Mecralar Komisyonu ve Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, ulusal yapay zeka stratejileri üzerinde çalışmaktadır.
- KVKK tarafından YZ temelli veri işleme süreçleri denetlenmektedir.
- Yeni yasa çalışmaları, 2025–2026 dönemi içinde TBMM gündemine gelmesi beklenmektedir.
Yapay Zeka Uygulamalarına Yönelik Tavsiyeler
- Kullanılan YZ sisteminin işleyiş mantığını açıklayın.
- Kullanıcıların açık rızasını alın.
- Karar alma süreçlerine insan müdahalesi ekleyin.
- Şeffaflık ve hesap verebilirlik ilkelerini gözetin.
- Veri güvenliği önlemleri alın.
Sonuç: Yapay Zeka Hukuku, Geleceği Yönlendirecek
Yapay zeka teknolojileri, hukuk sistemlerine yeni kavramlar, sorular ve düzenlemeler kazandırmaktadır. Bu nedenle ulusal ve uluslararası düzeyde yasal düzenlemelerin zaman kaybetmeden yapılması; birey haklarının, etik ilkelerin ve adalet duygusunun korunması için zorunludur. Bu süreçte hem hukukçuların hem de teknoloji geliştiricilerin iş birliği kritik öneme sahiptir.
Konuya ilişkin daha detaylı bilgiye buradan ulaşabilirsiniz.
No responses yet