İş Hukuku: İşçi ve İşverenlerin Hakları, Yükümlülükleri ve Uyuşmazlıkların Çözümü

İş hukuku, işçi ve işveren arasındaki ilişkileri düzenleyen, çalışma hayatında tarafların hak ve yükümlülüklerini belirleyen önemli bir hukuk dalıdır. Türkiye’de iş hukukunun temel amacı, çalışanların haklarının korunması, çalışma barışının sağlanması ve taraflar arasındaki uyuşmazlıkların adil çözüme kavuşturulmasıdır. Bu makalede, iş hukukunun temel kavramları, işçi ve işverenin hak ve yükümlülükleri, iş sözleşmeleri, iş ilişkisinin sona erdirilmesi ve uyuşmazlıkların çözüm yolları detaylı biçimde ele alınacaktır.

İş Hukukunun Kapsamı ve Temel İlkeleri

İş hukuku, bireysel ve toplu iş ilişkilerini düzenleyen kurallardan oluşur. İş Kanunu (4857 sayılı Kanun), Sosyal Güvenlik Kanunu ve diğer ilgili mevzuat iş hukukunun temelini oluşturur.

İş hukukunun temel ilkeleri şunlardır:

• İşçiyi koruma ilkesi,
• İşveren ve işçi arasındaki denge ilkesi,
• İş sözleşmelerinde serbestlik ilkesi,
• Eşit davranma ilkesi,
• İş sağlığı ve güvenliğini sağlama ilkesi.

İşçi ve İşveren Kavramları

• İşçi: İşveren ile arasında iş sözleşmesi bulunan ve karşılığında ücret alan kişidir.
• İşveren: İşçi çalıştıran, ona iş veren, işyerini yöneten gerçek veya tüzel kişidir.

İş Sözleşmeleri ve Türleri

İş sözleşmesi, işçinin işverene bağımlı olarak belirli veya belirsiz süreyle çalışmayı, işverenin ise ücret ödemeyi kabul ettiği anlaşmadır.

İş sözleşmelerinin türleri şunlardır:

• Belirli süreli iş sözleşmesi
• Belirsiz süreli iş sözleşmesi
• Tam zamanlı iş sözleşmesi
• Kısmi süreli (part-time) iş sözleşmesi
• Deneme süreli iş sözleşmesi

İşverenin Temel Yükümlülükleri

İşverenlerin başlıca yükümlülükleri şunlardır:

• Ücret ödeme yükümlülüğü
• İş sağlığı ve güvenliği önlemlerini alma yükümlülüğü
• Eşit davranma yükümlülüğü
• Sosyal güvenlik primlerini ödeme yükümlülüğü
• İşçinin haklarını ve çalışma koşullarını koruma yükümlülüğü

İşçinin Temel Yükümlülükleri

İşçilerin temel yükümlülükleri şunlardır:

• İş görme yükümlülüğü (işini düzgün ve özenle yapmak)
• Sadakat yükümlülüğü (işveren çıkarlarını koruma)
• İş sağlığı ve güvenliği kurallarına uyma yükümlülüğü
• İşyerinde düzen ve disiplini sağlama yükümlülüğü

İş Sözleşmesinin Sona Ermesi ve Fesih Türleri

İş sözleşmeleri şu yöntemlerle sona erer:

• İşçinin istifa etmesi (istifa ile fesih)
• İşverenin feshi (haklı veya geçerli nedenle fesih)
• Tarafların anlaşması (ikale)
• Belirli süreli sözleşmelerde sürenin bitimi
• Emeklilik veya ölüm gibi haller

Haklı ve Geçerli Fesih Kavramları

• Haklı nedenlerle fesih: İş sözleşmesinin sürdürülmesinin taraflar için imkânsız hale gelmesi sonucu (ahlak ve iyi niyet kurallarına aykırı davranışlar, işçinin görevini yapmaması gibi) yapılan fesih türüdür. İşçi haklı nedenle fesihte tazminat alabilir.
• Geçerli nedenle fesih: İşçinin performansı, davranışları veya işletmesel nedenlerle yapılan fesih türüdür. Geçerli nedenle fesihte kıdem ve ihbar tazminatları ödenir.

İş Güvencesi ve İşe İade Davası

İş güvencesi kapsamında olan işçiler, geçerli bir sebep olmaksızın işten çıkarıldıklarında işe iade davası açabilirler. İşe iade davası, işçinin işe geri dönmesini veya ek tazminat almasını sağlar.

• İşe iade davası açmak için işçinin en az 6 aylık kıdemi bulunmalı ve işyerinde en az 30 işçi çalışıyor olmalıdır.
• İşçi, fesih bildiriminin ardından 1 ay içinde arabulucuya başvurmalı, anlaşma sağlanamazsa İş Mahkemesine dava açmalıdır.

Kıdem ve İhbar Tazminatı

• Kıdem Tazminatı: İşçinin işyerinde en az 1 yıl çalışması ve yasada belirtilen şartların oluşması halinde ödenir. Her çalışma yılı için bir aylık brüt ücret tutarında hesaplanır.
• İhbar Tazminatı: İşveren veya işçinin fesih bildirim süresine uymaması halinde ödenir. İhbar süreleri işçinin kıdemine göre belirlenir.

İşçi Alacakları ve Dava Süreci

İş hukukundan doğan uyuşmazlıklarda, öncelikle arabuluculuk zorunludur. Arabuluculukta sonuç alınamazsa, İş Mahkemesine dava açılabilir. İş mahkemeleri, işçi alacakları (kıdem, ihbar, fazla mesai, ücret, yıllık izin ücreti vb.) hakkında karar verir.

İş Kazası ve Meslek Hastalığı

İş kazaları ve meslek hastalıkları, işverenin hukuki sorumluluğunu gündeme getirir. İş kazası veya meslek hastalığı geçiren işçi, maddi ve manevi tazminat talep edebilir.

Sık Sorulan Sorular (SSS)

1. İş sözleşmesi nedir?
   İşçi ve işveren arasında iş görme ve ücret ödeme yükümlülüğü yaratan sözleşmedir.
2. İşveren hangi durumlarda işçiyi işten çıkarabilir?
   Haklı veya geçerli nedenlerle işten çıkarabilir.
3. Kıdem tazminatı almak için kaç yıl çalışmak gerekir?
   En az 1 yıl çalışılması gerekir.
4. İşten ayrılan işçi hangi alacakları talep edebilir?
   Kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, fazla mesai, ücret, yıllık izin ücreti vb. alacaklarını talep edebilir.
5. İş kazası durumunda işçinin hakları nelerdir?
   İşçi maddi ve manevi tazminat isteyebilir.
6. İşe iade davası nedir ve şartları nelerdir?
   İş güvencesine sahip işçinin haksız işten çıkarılmasına karşı açılan davadır. En az 6 aylık kıdem ve işyerinde 30’dan fazla işçi şartı aranır.
7. Arabuluculuk iş davalarında zorunlu mudur?
   Evet, iş davalarında dava öncesi arabuluculuk zorunludur.
8. İhbar süresi nedir?
   İş sözleşmesini sona erdirirken uyulması gereken bildirim süresidir.
9. İşçinin fazla mesai alacağı nasıl hesaplanır?
   Normal saat ücretinin %50 fazlası olarak hesaplanır.
10. İş sözleşmesi sözlü yapılabilir mi?
    Evet, ancak yazılı yapılması hukuken tavsiye edilir.